1. Tổng quan

Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước (KBTTN ĐNN) Vân Long, nằm ở phía bắc huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình, cách thủ đô Hà Nội 82 km, được thành lập theo quyết định số 2888/QĐ-UB ngày 18/12/2001 của UBND tỉnh Ninh Bình, trải dài trên địa phận 7 xã gồm: Gia Hưng, Gia Hòa, Gia Vân, Gia Lập, Gia Tân, Gia Thanh và Liên Sơn, thuộc huyện Gia Viễn. Nơi đây có hệ sinh thái hết sức độc đáo với ¾ diện tích là núi đã vôi và ¼ là đất ngập nước. Đặc biệt là nơi sinh sống của loài linh trưởng cức kỳ nguy cấp, quý hiếm – loài Vọoc Mông trắng (Trachypithecus delacouri), một trong 4 loài linh trưởng đặc hữu của Việt Nam và là 1 trong tổng số 25 loài linh trưởng nằm trong mức độ cực kỳ nguy cấp trên toàn cầu. Năm 2010, Vân Long tự hào được Trung tâm Sách Kỷ lục Việt Nam xác nhận kỷ lục “là nơi có số lượng cá thể Vọoc mông trắng sinh sống nhiều nhất”. Nơi đây đã trở thành địa điểm quan sát Vọoc Mông trắng tốt nhất và dễ dàng nhất ở Việt Nam dành cho du khách. Dựa vào kết quả điều tra của các nhà khoa học đến tháng 5/2018 đã ghi nhận có trên 150 cá thể/19 đàn Vọoc mông trắng ở Vân Long, và đến nay theo quan sát, đánh giá của các Cán bộ kiểm lâm tại BQL KBT và người dân địa phương, số lượng cá thể của loài này đã lên đến 200 cá thể. Ngoài ra Vân Long cũng được xác lập kỷ lục là nơi có “Bức tranh núi đá tự nhiên lớn nhất” – núi Mèo Cào

Vào cuối năm 2018, KBTTN ĐNN Vân Long được công nhận là Khu Ramsar thứ 2360 của thế giới và là Khu Ramsar thứ 9 của Việt Nam. Với những đặc điển hồ nước ngọt, đầm lầy và đất ngập nước bao quanh vùng núi đá vôi, cùng với các hệ thống thủy văn ngầm, đã tạo thành một hệ sinh đất ngập nước nội đồng lớn nhất Bắc Bộ.

Nơi đây cũng là môi trường sống và sinh sản lý tưởng cho các loài động thực vật thủy sinh, là nơi chú ngụ của các loài chim nước bản địa và di cư. Hơn thế nữa vùng đất ngập nước này còn cung cấp các dịch vụ hệ sinh thái quan trọng cho các cộng đồng dân cư xung quanh vùng đệm và vùng lõi, bao gồm các nguồn tài nguyên thủy sản và nông nghiệp, điều tiết nước phục vụ tưới tiêu đồng ruộng và mang lại cảnh đẹp tuyệt vời để đáp ứng nhu cầu giải trí và phát triển du lịch sinh thái.

Với vẻ đẹp tự nhiên độc đáo như tranh vẽ, Vân Long được ví như “vịnh Hạ Long không sóng”. Với ý nghĩa theo cách giải thích của người dân nơi đây “Vân” là mây, “Long” là rồng. Do đó Vân Long chính là nơi rồng mây hội tụ, cũng có nghĩa là nơi tụ thủy. Cái tên mang trong mình một ước mơ, khát vọng của người dân nơi đây về một cuộc sống bình yên, mưa thuận, gió hòa. Do sở hữu cảnh quan thiên nhiên độc đáo, hùng vĩ và với nỗ lực gìn giữ nguồn tài nguyên thiên nhiên quý báu của cả cộng đồng nơi đây, ngày 18/9/2020, Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long, Ninh Bình đã chính thức được Ủy ban Danh lục Xanh toàn cầu (IUCN Green List) phê duyệt và chứng nhận Danh lục Xanh. Qua đó Vân Long đã trở thành KBT đầu tiên tại Việt Nam và khu vực Đông Nam Á được trao chứng nhận Danh lục Xanh IUCN. Việc Vân Long được Ủy ban Danh lục Xanh toàn cầu phê duyệt và chứng nhận Danh lục Xanh sẽ tiếp thêm động lực cho BQL KBT, cũng như các bên liên quan nỗ lực hơn nữa trong hoạt động bảo tồn đa đạng sinh học tại đây, đặc biệt là quần thể Voọc mong trắng, qua đó phát triển bền vững các hệ sinh thái núi đá vôi, đất ngập nước nội đồng lớn nhất Việt Nam, đồng thời là đòn bẩy tích cực cho sự phát triển du lịch bền vững tại KBTTN - ĐNN Vân Long nói riêng và của tỉnh Ninh Bình nói chung.

Tuy diện tích không lớn chỉ với 2.736 ha, trong đó diện tích đất ngập nước chiếm đến 400 ha, song Vân Long luôn chứa đựng mức đa dạng sinh học cao, với nhiều loài động, thực vật quý hiếm được ghi trong sách đỏ Việt Nam, đặc biệt là Vọoc mông trắng - loài động vật đặc hữu của Việt Nam. Nằm trên vùng đất có lịch sử văn hóa lâu đời, với những di tích lịch sử nổi tiếng như: Đền Thung Lau, thuộc xã Gia Hưng, là nơi tập trận của Đinh Bộ Lĩnh trước khi dẹp yên các sứ quân để lên ngôi Hoàng Đế. Đền Thung Lá, cũng thuộc xã Gia Hưng là nơi thờ mẹ Đinh Tiên Hoàng Đế. Đền thờ tứ vị Hồng Nương thuộc xã Gia Vân, là nơi thờ 4 vị tướng của Hai Bà Trưng. Chùa Thanh Sơn Tự tọa lạc trên hang đá với độ cao 30 m, thuộc xã Gia Vân, trong hang có đường thông lên trời và đường ngầm thông ra đầm Cút. Ngoài ra gần KBT Vân Long còn có động Địch Lộng, thuộc xã Gia Thanh là nơi được vinh danh “Nam Thiên Đệ Nhị Động. (Mai Đình Yên, 2010). Do đó nơi đây từ lâu đã trở thành địa điểm tham quan, nghiên cứu, học tập lý tưởng của du khách, các nhà khoa học, học sinh, sinh viên trong nước và quốc tế. (nguồn tham khảo từ báo cáo đa dạng sinh học của BQL - KBTTN ĐNN Vân Long; cuốn sách: Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long; cuốn Đa dạng các loài chim ở KBTTN ĐNN Vân Long – xuất bản năm 2023; cập nhật thông tin về các loài linh trưởng đặc hữu tại VN từ Chương trình bảo tồn linh trưởng nguy cấp tại Việt Nam – VQG Cúc Phương)

‍

2. Vị trí địa lý

Vân Long – Vùng đất ngập nước nội đồng lớn nhất Bắc Bộ

Khu Bảo tồn Thiên nhiên Đất ngập nước Vân Long (KBTTN ĐNN Vân Long) nằm ở phía Đông Bắc tỉnh Ninh Bình, thuộc địa phận 7 xã của huyện Gia Viễn gồm Gia Hưng, Liên Sơn, Gia Hòa, Gia Lập, Gia Tân, Gia Thanh và Gia Vân. Đây là khu đất ngập nước nội đồng lớn nhất vùng đồng bằng Bắc Bộ, đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong bảo tồn đa dạng sinh học và hệ sinh thái đặc hữu.

Với diện tích quy hoạch hiện tại là 2.484,3 ha, trong đó 2.016 ha là rừng đặc dụng và 425,5 ha là đất ngập nước chuyên dùng, Vân Long được quản lý bởi Ban quản lý rừng đặc dụng Hoa Lư – Vân Long. Khu vực này có tọa độ địa lý từ 20°20’55’’ đến 20°25’45’’ vĩ độ Bắc và 105°48’20’’ đến 105°54’30’’ kinh độ Đông.
‍

Ranh giới địa lý:

· Phía Bắc giáp huyện Lạc Thủy (Hòa Bình)

· Phía Nam giáp Đầm Cút, kéo dài từ thôn Mai Phương (Gia Hưng) đến Đồi Sỏi (Gia Thanh)

· Phía Đông giáp xã Gia Hòa (Ninh Bình) và xã Đồng Tâm (Hòa Bình)

· Phía Tây được giới hạn bởi núi Một (tả ngạn sông Bôi, xã Gia Hưng)

Cấu trúc chức năng của khu bảo tồn

Khu bảo tồn được chia thành 3 phân khu chính, mỗi phân khu có chức năng riêng biệt nhằm đảm bảo cả công tác bảo vệ, phục hồi và phát triển bền vững:
‍

1. Phân khu bảo vệ nghiêm ngặt (1.270,6 ha)

Chiếm 46,4% tổng diện tích, phân khu này tập trung tại các xã Gia Vân, Gia Hòa, Liên Sơn và một phần Gia Thanh. Trong đó, rừng tự nhiên chiếm 99,6%, phản ánh mức độ bảo tồn sinh cảnh nguyên vẹn cao.
‍

2. Phân khu phục hồi sinh thái (1.463,4 ha)

Nằm trên địa bàn các xã Gia Hưng, Gia Lập, Gia Tân và một phần Gia Thanh, phân khu này đóng vai trò quan trọng trong tái tạo sinh học. Bao gồm rừng tự nhiên (50,5%), rừng trồng (6,9%), đất khác (nông nghiệp, mặt nước) chiếm 42,4%.

3. Phân khu dịch vụ – hành chính (2 ha)

Là khu vực đặt trụ sở Ban quản lý (tại thôn Tập Ninh, xã Gia Vân) và các công trình phục vụ nghiên cứu khoa học, du lịch sinh thái, giáo dục môi trường và các hoạt động đầu tư theo quy định pháp luật.
‍

Một địa chỉ sinh thái – bảo tồn giàu tiềm năng

Với hệ sinh thái độc đáo, cảnh quan đá vôi xen kẽ đất ngập nước, và sự hiện diện của nhiều loài động thực vật quý hiếm, Vân Long không chỉ có giá trị sinh học cao mà còn là điểm đến tiềm năng cho nghiên cứu khoa học, giáo dục môi trường và phát triển du lịch sinh thái bền vững tại Việt Nam.
‍

3. Địa hình Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long: Hòa quyện giữa núi non và sông nước

Vân Long sở hữu địa hình độc đáo, nơi các dãy núi đá vôi hùng vĩ nổi bật giữa vùng đất ngập nước rộng lớn, tạo nên cảnh quan tựa như một “Vịnh Hạ Long không sóng”. Phần lớn khu bảo tồn là những dãy núi đá vôi đồ sộ, chiếm gần ¾ diện tích, kéo dài theo hướng Tây Bắc – Đông Nam từ Hòa Bình qua Lạc Thủy đến Gia Viễn, với độ cao trung bình dưới 300 m và hiếm có đỉnh vượt quá 500 m. Hình thái địa hình nơi đây đặc trưng bởi các sườn núi dốc đứng, đỉnh núi sắc nhọn dạng tai mèo, và nhiều đống đá sụp đổ rải rác dọc sườn, Đó là các đỉnh núi như đỉnh Núi Súm (233 m), đỉnh Mèo Cào (308 m), đỉnh Ba Chon (426 m), etc (Vũ Tự Lập, 2011).

Phần đất ngập nước trong khu bảo tồn khá bằng phẳng, với độ chênh cao chỉ khoảng 0,5 m trên vài km. Trong mùa mưa, nước dâng lên, biến nơi đây thành biển nước bao la, giữa đó là các ngọn núi nổi lên như những hòn đảo. Các thung lũng dạng lòng chảo nhỏ dưới 10 ha như Thung Tranh, Thung Mâm Xôi hay Thung Đầm Bái cáo tạo hình chữ U, tạo nên một quần thể cảnh quan hiếm có.

Ranh giới giữa núi và vùng đất ngập nước còn có sự hiện diện của những đồi đá phiến thấp, độ cao không quá 50 m, góp phần làm phong phú thêm cấu trúc địa hình tại đây (Vũ Trung Tạng và nnk., 2024).
‍

4. Địa chất và thổ nhưỡng Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long: Sự kết hợp độc đáo giữa đá vôi cổ và đất ngập nước giàu dinh dưỡng

Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long mang đặc trưng địa chất – thổ nhưỡng độc đáo, là sự giao thoa giữa hệ tầng đá vôi cổ và các vùng đất ngập nước trẻ.

Về địa chất, khu vực này bao gồm hai cấu trúc chính. Thứ nhất là vùng núi đá vôi thuộc tầng Đồng Giao có niên đại Trias, phân bố rộng ở phía Bắc và Đông của khu bảo tồn, chiếm khoảng 67,5% tổng diện tích. Đây là nền tảng kiến tạo chính tạo nên hệ thống núi đá có độ dốc lớn và địa hình karst điển hình. Thứ hai là vùng đất thấp, trũng và ngập nước hình thành từ trầm tích Đệ Tứ, nơi hiện vẫn diễn ra quá trình tích tụ vật liệu mịn như bùn và sét, tạo điều kiện thuận lợi cho hệ sinh thái đất ngập nước phát triển (theo kết quả điều tra khảo sát ngoài thực địa năm 2011 của các nhà địa chất học)

Về thổ nhưỡng, khu bảo tồn sở hữu hệ đất đa dạng, phản ánh sự biến đổi địa hình và điều kiện thủy văn. Bao gồm:

Đất feralit trên đá vôi (Fv): đất màu nâu đỏ hoặc vàng, thành phần cơ giới trung bình, chất lượng khá tốt nhưng dễ thiếu nước; tập trung ở phía Bắc và Đông Bắc khu bảo tồn.

Đất feralit trên sa thạch (Fq): màu vàng nhạt, tầng đất mỏng, kết cấu kém, dễ xói mòn; phân bố tại khu vực Vườn Thị, Đồi Ngô và Gọng Vó.

Đất phù sa suối (P): chiếm khoảng 8,9% diện tích, giàu dinh dưỡng, tơi xốp, thích hợp với thảm thực vật ven suối; phân bố dọc suối Đá Bàn và Ngọc Lâm.

Đất lầy thụt (J): chiếm khoảng 21,5% diện tích, đất giàu hữu cơ, nhiều sét (>60%), có quá trình yếm khí mạnh tạo tầng gley màu xanh xám đặc trưng; tập trung ở các khu vực đầm Cút, Gia Vân và Gia Hòa.

Sự đa dạng địa chất – thổ nhưỡng này không chỉ kiến tạo nên cảnh quan đặc trưng của Vân Long, mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì hệ sinh thái đặc thù, hỗ trợ sinh cảnh cho nhiều loài động thực vật quý hiếm.
‍

5. Khí hậu tại Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long: Gió mùa định hình môi trường sống

Nằm ở phía Tây Nam đồng bằng sông Hồng, Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long chịu ảnh hưởng rõ rệt của khí hậu nhiệt đới gió mùa, với sự phân hóa sâu sắc giữa các mùa trong năm: nóng ẩm vào mùa hè và lạnh khô vào mùa đông (BQL KBTTN ĐNN Vân Long, 2024; Nguyễn Lân Hồng Sơn, 2023).

Nhiệt độ trung bình năm dao động trong khoảng 23,3–23,4°C, độ ẩm trung bình 84–85%. Mùa lạnh đến sớm từ cuối tháng 11 và kéo dài đến đầu tháng 3, với khoảng 50–60 ngày lạnh, chủ yếu do ảnh hưởng của gió mùa Đông Bắc. Giai đoạn này thường có độ ẩm thấp, dao động từ 10–20%, dù nhiệt độ phần lớn trên 10°C, nhưng vẫn có những đợt rét đậm với nền nhiệt dưới 10°C. Lượng mưa trung bình năm ở mức 1.800–1.900 mm, trong đó 88–90% lượng mưa tập trung vào mùa mưa (tháng 4 đến tháng 11) dưới tác động của gió Tây Nam. Lượng bốc hơi hằng năm không vượt quá 1.000 mm, tuy nhiên đạt mức cao vào các tháng khô hanh.

Điều kiện khí hậu này không chỉ tác động đến thủy văn khu vực mà còn định hình cấu trúc sinh cảnh, đặc biệt quan trọng đối với các loài sinh vật đặc hữu và quý hiếm đang cư trú tại vùng đất ngập nước Vân Long.
‍

6. Thủy văn tại Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long: Nơi giao thoa của sông ngòi và mùa mưa lũ

Chế độ thủy văn tại Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long chịu ảnh hưởng trực tiếp từ lượng mưa theo mùa, với hệ thống sông ngòi đóng vai trò quyết định trong điều tiết mực nước và cấu trúc thủy sinh cảnh (Vũ Trung Tạng và nnk., 2004).

Khu vực này nằm trong lưu vực của hệ thống sông Đáy – một nhánh lớn của sông Hồng – nơi dòng nước cuối cùng đổ ra biển qua cửa Đáy. Sông Hoàng Long, phụ lưu quan trọng của sông Đáy, chảy từ điểm hợp lưu giữa sông Bôi và sông Lạng tại Kênh Gà cho đến cầu Gián Khẩu. Nguồn nước của các con sông này bắt nguồn từ rừng núi đá vôi tỉnh Hòa Bình, trong đó sông Bôi là dòng lớn nhất.

Đặc trưng nổi bật của khu vực là sự chuyển tiếp đột ngột từ vùng núi xuống đồng bằng thấp, không có vùng đệm chuyển tiếp, khiến dòng lũ trong mùa mưa đổ về nhanh và mạnh, tác động lớn đến mực nước và khả năng ngập sâu tại vùng lõi bảo tồn. Bên cạnh đó, khu vực còn có các suối nhỏ như suối Lạng và suối Canh duy trì dòng chảy quanh năm, kể cả trong mùa khô, dù lưu lượng khá thấp.

Hệ thống thủy văn này không chỉ đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì vùng đất ngập nước rộng lớn của Vân Long mà còn góp phần hình thành và bảo vệ môi trường sống đặc thù của nhiều loài sinh vật quý hiếm.

‍