Hệ sinh thái tại Vân Long được chia thành hai nhóm chính: hệ sinh thái trên cạn và hệ sinh thái đất ngập nước. Mỗi hệ sinh thái có đặc điểm riêng và đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì cân bằng sinh thái tự nhiên.

Hệ sinh thái trên cạn

Hệ sinh thái trên cạn ở Vân Long chủ yếu được bao phủ bởi thảm thực vật rừng thứ sinh, trảng cỏ, cây bụi và hệ sinh thái nông nghiệp. Đây là môi trường sống quan trọng cho nhiều loài động vật hoang dã. Hệ sinh thái này bao gồm:

· Rừng thứ sinh trên núi đá vôi: Đặc trưng bởi các loài cây thân gỗ nhỏ, dây leo và thảm thực vật mọc xen kẽ trên các sườn núi đá vôi.

· Trảng cỏ và cây bụi trên các thung lũng khô hạn: Hệ sinh thái này thích nghi với điều kiện đất đá vôi nghèo dinh dưỡng, thường gặp ở các khu vực có độ ẩm thấp.

· Thực vật trên các sườn và đỉnh núi đá: Chủ yếu là các loài cây gỗ nhỏ, cây bụi ưa sáng, thích nghi với điều kiện khắc nghiệt.

· Sinh cảnh đất nông nghiệp và thổ cư: Gồm các vùng trồng lúa nước, hoa màu và khu vực sinh sống của người dân địa phương, nơi nhiều loài chim và động vật thích nghi với môi trường sống có sự can thiệp của con người.

‍

Hệ sinh thái đất ngập nước

Bên cạnh hệ sinh thái trên cạn, Vân Long còn gắn với hệ sinh thái đất ngập nước đặc trưng với các vùng đầm lầy ngập lụt và thảm thực vật thủy sinh phong phú. Thảm thực vật trong khu vực này chủ yếu là các loài cây thân thảo có vòng đời ngắn, phát triển mạnh vào mùa mưa và phân hủy vào mùa khô. Một số loài thực vật tiêu biểu gồm: lau (Saccharum arundinaceum), sậy (Phragmites australis), niễng (Zizania latifolia), trang (Hygrophila salicifolia), súng (Nymphaea spp.), rong chân chó (Hydrilla verticillata), rong đuôi chồn (Myriophyllum aquaticum).

Dựa vào đặc điểm sinh trưởng của thảm thực vật, hệ sinh thái đất ngập nước tại Vân Long có thể được chia thành các quần xã chính:

· Quần xã thực vật nước sâu: Chủ yếu gồm các loài thực vật thủy sinh như súng, rong đuôi chồn, có khả năng sinh trưởng trong môi trường nước có độ sâu lớn.

· Quần xã thực vật nước nông: Gồm lau, sậy, niễng, thích nghi với điều kiện nước nông và có khả năng chịu ngập theo mùa.

· Quần xã thực vật trên các ruộng hoang hóa ngập nước: Phát triển tại các vùng ruộng bỏ hoang, với sự xuất hiện của các loài cây thân thảo ngắn ngày.

· Thực vật thủy sinh sống trôi nổi trên mặt nước: Gồm các loài như bèo (Lemna spp.), lục bình (Eichhornia crassipes), góp phần tạo nên cảnh quan đặc trưng của vùng đất ngập nước.

Nhờ vào sự đa dạng của hai hệ sinh thái trên, KBTTN ĐNN Vân Long không chỉ đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn các loài động thực vật quý hiếm mà còn là điểm đến nghiên cứu khoa học và du lịch sinh thái hấp dẫn.

‍

Đa dạng Khu hệ thực vật tại KBTTN – ĐNN Vân Long

Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long (Ninh Bình), nơi sở hữu đa dạng các hệ sinh thái. Điều đó góp phần tạo nên hệ thực vật phong phú,theo kết quả điều tra về đa dạng sinh học năm 2010, nơi đây đã ghi nhận có 722 loài thuộc 163 họ, 481 chi, phân bố trong 6 ngành thực vật bậc cao. Ngành Ngọc lan (Magnoliophyta) chiếm ưu thế với 659 loài (91,27%), tiếp theo là ngành Dương xỉ (Polypodiophyta) với 51 loài (7,06%), các ngành còn lại chiếm 1,67% tổng số loài.

Các họ thực vật đa dạng nhất gồm họ Thầu dầu (Euphorbiaceae) với 42 loài, họ Cúc (Asteraceae) 34 loài, họ Dâu tằm (Moraceae) 29 loài, họ Lúa (Poaceae) 27 loài, họ Đậu (Fabaceae) 22 loài. Trong 481 chi thực vật, chi Sung (Ficus) có số lượng loài cao nhất với 20 loài.

Vân Long cũng là nơi có hệ thực vật thủy sinh đa dạng với 35 loài. Đặc biệt, 27 loài thực vật tại đây được ghi nhận trong Sách đỏ Việt Nam (2007) và danh mục IUCN, trong đó có 3 loài cực kỳ nguy cấp (CR), 7 loài nguy cấp (EN) và 14 loài sắp nguy cấp (VU). Ngoài ra, 7 loài thuộc danh mục bảo vệ theo Nghị định 06/2019/NĐ-CP.

Khu bảo tồn có 411 loài thực vật có giá trị dược liệu, trong đó có hai loài quý hiếm lần đầu ghi nhận ở Việt Nam là Mã đâu linh hải nam (Aristolochia hainanensis) và Tầm cốt phong (Aristolochia mollissima). Sự phong phú về tài nguyên thực vật, đặc biệt là cây thuốc, góp phần quan trọng vào bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển bền vững.

Hệ thực vật tại Vân Long phản ánh ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên và tác động của con người. Việc bảo vệ và phục hồi rừng, đặc biệt là các loài thực vật quý hiếm, đóng vai trò thiết yếu trong duy trì cân bằng sinh thái và bảo tồn đa dạng sinh học của khu vực.

‍

‍

‍

‍

Đa dạng khu hệ động vật

KBTTN ĐNN Vân Long không chỉ có hệ thực vật phong phú mà còn là nơi cư trú của nhiều loài động vật quý hiếm. Kết quả nghiên cứu năm 2010 và các năm trước đó cho thấy hệ động vật thủy sinh tại đây rất đa dạng với 60 loài giáp xác thân mềm, 48 loài thân mềm chân bụng trên cạn, 132 loài côn trùng, 43 loài cá, trong đó có hai loài nằm trong Sách đỏ Việt Nam (2007) là cá Rầm xanh (Sinilabeo lemassoni) và cá Chuối hoa (Channa maculata) (Nguyễn Lân Hùng Sơn và nnk., 2011).

Bên cạnh những loài kể trên, các loài bò sát,  lưỡng cư cũng khá đa dạng, với 17 loài lưỡng cư, 13 loài bò sát, trong đó có loài Thằn lằn ngón sơn (Cyrtodactylus soni), một nghi nhận mới cho khoa học Việt Nam, lần đầu được ghi nhận tại đây năm 2016. Lớp thú tại Vân Long có 39 loài, trong đó nổi bật là loài Voọc mông trắng (Trachypithecus delacouri), một trong những loài linh trưởng đặc hữu của Việt Nam, với mức độ nguy cấp toàn cầu, hiện ghi nhận khoảng 300 cá thể sinh sống tại đây.

Vân Long cũng là môi trường sống quan trọng của 200 loài chim thuộc 55 họ, 17 bộ, bao gồm 99 loài chim di cư và 92 loài định cư. Khu bảo tồn đáp ứng đầy đủ điều kiện sinh thái cho các loài chim nước, là một trong những vùng đất ngập nước có giá trị bảo tồn cao và đã được công nhận là Khu Ramsar thứ 9 của Việt Nam năm 2017.

Với việc sở hữu hai hệ sinh thái chính – rừng trên núi đá vôi và đất ngập nước – Vân Long không chỉ bảo tồn nhiều loài động thực vật quý hiếm mà còn là điểm đến lý tưởng cho du khách quan sát Voọc mông trắng và các loài chim nước, với tỷ lệ bắt gặp lên đến 80%.

Thông tin chi tiết về một số loài quý hiếm tại Vân Long:

Vooc mông trắng - Trachypithecus delacouri là loài linh trưởng quý hiếm, đặc hữu chỉ còn tồn tại ở một số khu vực núi đá vôi của Việt Nam. Loài này được đặt tên theo nhà khoa học nổi tiếng người Pháp Jean Théodore Delacour.

Giới khoa học đã mô tả loài này qua 2 mẫu da động vật mua lại từ thợ săn bản địa trên địa bàn huyện Hồi Xuân, tỉnh Thanh Hóa. Sau 50 năm không có bất kì ghi nhận nào về loài này, mãi đến năm 1987, lần đầu tiên các nhà Khoa học đã quan sát được loài này tại VQG Cúc Phương. Đến năm 2000 tiếp tục nghi nhận quần thể lớn nhất của loài này tại KBTTN – ĐNN Vân Long, với số lượng 40 cá thể, là 1 trong tổng số 4 loài linh trưởng đặc hữu của Việt Nam và 1 trong tổng số 25 loài linh trưởng có mức độ cực kỳ nguy cấp trên toàn cầu (CR).  Đặc trưng của loài bởi bộ lông đen tuyền và vùng lông trắng nổi bật ở mông. Đuôi dài hơn thân, với độ dài gấp 1,3 lần cơ thể. Loài này chủ yếu sống trên vách núi đá vôi cheo leo, ăn lá, hoa quả chát và đắng, là biểu tượng của KBT Vân Long. Cho đến nay trên toàn lãnh thổ Việt Nam, số lượng cá thể của loài chỉ ghi nhận khoảng trên 500 cá thể, trong đó Vân Long đang là môi trường sinh sống an toàn cho khoảng 300 cá thể. Vì thế, vào năm 2010 Vân Long tự hào được Sách kỷ lục Việt Nam xác lập “Là nơi có sô lượng cá thể Voọc mông trắng sinh sống nhiều nhất”. Voọc mông trắng có vai trò quan trọng trong cân bằng hệ sinh thái rừng trên núi đá vôi. Khu bảo tồn Vân Long không chỉ là nơi bảo vệ quần thể lớn nhất của loài mà còn là điểm thu hút du khách và nhà nghiên cứu quan tâm đến bảo tồn động vật hoang dã. Nỗ lực duy trì môi trường sống an toàn cho loài này đóng vai trò quan trọng trong công tác bảo tồn đa dạng sinh học tại Việt Nam.

‍

Thằn lằn ngón Sơn - Cyrtodactylus soni

Thằn lằn ngón Sơn (Cyrtodactylus soni) là loài bò sát đặc hữu thuộc họ Tắc kè, được phát hiện tại Khu Bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long, tỉnh Ninh Bình vào năm 2016 bởi nhà khoa học Nguyễn Lân Hùng Sơn và cộng sự. Đây là một phát hiện mới, có giá trị quan trọng cho khoa học nước nhà và thế giới. Đến năm 2018 loài này tiếp tục được nghi nhận tại Hà Nam và Hòa Bình (Lưu Quang Vinh et al., 2018).

Đặc điểm: Loài này có kích thước trung bình, với chiều dài thân đạt đến 103 mm. Đặc điểm hình thái bao gồm 10-13 hàng gai lưng, 41-45 hàng vảy bụng và có nếp gấp lưng bên. Con đực có 6-7 lỗ trước huyệt và 6-8 lỗ đùi, trong khi con cái có 7-8 gờ nông trước huyệt. Vảy đùi nở rộng, vảy dưới đuôi cũng nở rộng, và mặt trên cơ thể có các vệt ngang màu đen không đều.​

Môi trường sống: Thằn lằn ngón Sơn thích nghi với môi trường sống trên vách đá vôi, gần khu vực có sự hiện diện của con người, với độ cao từ 17 -28 m so với mực nước biển.

Tầm quan trọng đối với bảo tồn: Việc phát hiện và mô tả loài Thằn lằn ngón Sơn góp phần quan trọng vào việc hiểu biết về đa dạng sinh học và bảo tồn các loài đặc hữu tại Việt Nam.​ (tham khảo nguồn từ Vn express, Báo khoa học Nam Định, và cuốn Đa dạng các loài Chim tại KBTTT – ĐNN Vân Long, 2023) Ảnh loài Thằn lằn ngón Sơn.